GOVOR DUŠE: CRKVE BRVNARE

Duša slovenska (46)

Projekat crkve brvnara na Avali, u izgradnji od 2016.

a osvećeni krstovi na hramu 6. januara 2017.

Crkva brvnara u Belom Potoku na Avali podignuta 2016. godine

U Srbiji postoji još oko četrdeset crkava brvnara, većinom nastalih polovinom 18. veka. Iako su drvene bogomolje građene još u doba Svetog Save i doprinele hristijanizaciji Srba, nisu sačuvane. Postojeće su nastale u teško vreme ropstva i u velikoj meri su bile zaslužne za očuvanje pravoslavne vere.

Mogu li crkve da lete? Sudeći po predanju koje se sačuvalo kod Srba − mogu! Naravno, reč je o takozvanom preletanju crkava i ono se vezuje za crkve brvnare. Porobljenim hrišćanima Turci nisu dozvoljavali izgradnju bogomolje, mada se pod određenim uslovima gradnja ipak ostvarivala korišćenjem drvene građe. Za drugi materijal se i nije imalo sredstava. Drugi uslov za gradnju bogomolje bio je da ona ne bude kod glavnih puteva − na vidiku, te da se napravi za jednu noć. Upravo je to i bio razlog da se delovi crkve sastavljaju van mesta gradnje kako bi se sklopili u najkraćem mogućem roku. Kada bi neki Turčin upitao odakle ovde sada crkva, Srbi bi odgovorili da je ona doletela ili preletela. Ipak, teško je poverovati da su Turci „padali“ na te priče, već je značajan faktor za gradnju drvenih crkava bilo nešto drugo – podmićivanje Turaka, koji su potom lakše odobravali podizanje bogomolja.

Odvajkada, na prostoru današnje Srbije, drvo je predstavljalo najvažniji graditeljski materijal. Bilo ga je u izobilju, lako se obrađivalo, dobro je štitilo od hladnih zima. O tome svedoče mnogi objekti koji svoju lepotu i postojanje duguju drvetu. Deo te bogate tradicije su i crkve brvnare.

Crkve brvnare podignute od hrastovine podsećale su na vreme kada su sveštenici, dok nije bilo bogomolja, pod bujnim krošnjama hrasta obavljali službu. Njihovo postojanje nije bilo samo pitanje vere i tradicije, nego i opstanka naroda koji je pet vekova robovao pod Turcima.

Građene su u svim krajevima današnje Srbije, najviše u severozapadnim delovima, ali i u šumama između Save i Dunava, u sremskom delu Vojvodine.

Crkve brvnare građene su po ugledu na brvnare u kojima se živelo, vrlo obične i jednostavne, da ne skreću pažnju Turcima. Bile su skrivenije da muslimanskom stanovništvu ne bi smetao zvuk zvona, koja su često krali i potom ih postavljali na sahat-kule.

I u periodu kratke austro-ugarske vladavine nad delom Srbije, u prvoj polovini 18. veka, narod je crkve podizao od materijala koji mu je bio pri ruci. Drvo se i tada, u vreme velike oskudice, pokazalo kao najisplativije, pa crkve brvnare postaju deo tradicije narodnog neimarstva.

Prema istorijskim zapisima, u drugoj polovini 19. veka gradnja crkava brvnara u Srbiji potpuno prestaje. Na mestima gde nije građena crkva podizan je krst ili krsni zapis, koji postoji kao osvećeno drvo ili kao kameni krst sa natpisima kod kojeg je vršena služba. Postoje i zapisi na grobljima, ali je i to vremenom zabranjeno. Crkava brvnara je bilo i u istočnom delu Srbije, gde i sada postoje tri pod zaštitom države. Kod njih je karakteristično da su po obimu veće nego crkve u zapadnoj Srbiji. Dugo vremena su se kod gradnje crkava pored lokalnog materijala koristili i lokalni majstori, ali u prvoj polovini 18. veka uglavnom su graditelji bili Osečani iz Bosne koji su se pokazali kao dobri dunđeri. Crkve koje su gradili ovi majstori imale su tremove i jedna od najlepših je u Kostojevićima kod Bajine Bašte, pokrivena klisom. Sve ostale su pokrivane šindrom.

Veličinu i obim naših crkava diktirali su uslovi u kojima su građene. Zato su naše brvnare skromnije od većih i ukrašenijih rumunskih ili ruskih. U nižim predelima kao građa upotrebljavan je hrast a u zlatiborskom delu dugotrajniji crni bor. Najviše sačuvanih bogomolja ostalo je u Šumadiji, Pomoravlju (Smederevska Palanka, Velika Plana). Početkom devedesetih dosta je crkava brvnara obnovljeno.

Izvor: Časopis “Geopolitika” br. 48

SVEDOČANSTVO DUHOVNOG PROSTORA SRBA

Crkve brvnare su posebna vrsta hramova, dragoceno svedočanstvo kako su preci pravoslavnih Srba nalazili svoj duhovni prostor. Drvene bogomolje skromnih dimenzija, poput seoskih kuća, bile su delo bezimenih samoukih graditelja i umetnika. Podizane su na mestima zaklonjenim starim drvećem, većinom hrastovim stablima.

Najviše sačuvanih crkvi brvnara u Srbiji je iz 19. veka, ali način njihove gradnje je iz davne prošlosti. Dok je u Evropi razvoj crkvene arhitekture vodio ka monumentalnim zdanjima, dotle su u porobljenoj Srbiji graditelji pravoslavnih crkava morali da obnavljaju prvobitne oblike, davno zaboravljene u Evropi.

Crkva brvnara i manastir Pokajnica u Starom Selu (Velika Plana)

Nekoliko crkava brvnara koje svedoče o tipu gradnje specifičnom za Srbiju uspele su da se očuvaju u okolini Smedereva. Najstarija je Pokajnica u Starom Selu, nadomak Velike Plane, koja je građena 1818. godine. Ova crkva je jedna od većih crkava brvnara sa osnovom u obliku izduženog broda, sa višeugaonim završecima na oba kraja.

Njen ktitor je bio Vujica Vulićević, knez smederevske nahije. Predanje kaže da je on crkvu sazidao u znak pokajanja što je, po nalogu kneza Miloša Obrenovića, učestvovao u ubistvu svoga kuma Karađorđa Petrovića, koji se 1817. godine vratio u Srbiju i bio ubijen u Radovanjskom lugu.

Crkva brvnara i manastir Pokajnica u Starom Selu (Velika Plana) -1

Crkva brvnara i manastir Pokajnica u Starom Selu (Velika Plana) - 2

Crkva brvnara Svete Trojice u Selevcu (Smederevo)

Iz smederevskog kraja poznate su još i crkva Sv. Petra i Pavla u Lozoviku podignuta oko 1830. godine i crkva Svete Trojice u Selevcu, koja je još u funkciji jer se u njoj obavlja služba. Podignuta je u vreme kneza Miloša Obrenovića, na inicijativu Stanoja Glavaša, u periodu između 1827. i 1832. godine. Posvećena je prazniku Silaska Svetog Duha. Poput crkve u Smederevskoj Palanci i selevačka bogomolja je sagrađena unutar sela što nije uobičajena lokacija za crkvu brvnaru.

Crkva Sv. Trojice je najveća crkva brvnara sa tremom u Srbiji. Njena posebnost je uvećana i činjenicom da se ispod današnjeg krova nalazi potpuno sačuvan originalni krov sa šindrom. Izgradnjom novog krova šindra je postala krovna podloga za ćeramidu koja se na crkvi zadržala do početka 20. veka. Posle Prvog svetskog rata iznad postojećeg krova izvedena je nova krovna konstrukcija, ćeramida je uklonjena, a nov krov pokriven biber crepom, koji se kao pokrivač zadržao do danas.

Ikonostas je iz 1834. godine, a ikone su rad Janje Molera, omiljenog slikara kneza Miloša. Prema mišljenju stručnjaka predstavlja najreprezentativniji ikonostas u crkvi brvnari u Srbiji.

Crkva brvnara u Selevcu (Smederevo) - 1

Crkva brvnara u Selevcu (Smederevo) - 2

Crkva brvnara u selu Kućani (Nova Varoš)

Za najmanju, ne samo u Srbiji već i u ovom delu Evrope, etnolozi tvrde da je crkva brvnara u selu Kućani, smeštenom na južnim obroncima Zlatibora i dosta udaljenom od svih većih saobraćajnica. Podignuta je tokom prve polovine 18. veka i posvećena Hristovom Vaznesenju. Predstavlja nepokretno kulturno dobro kao spomenik kulture od velikog značaja.

U ovoj crkvi brvnari minijaturnih razmera (12m²) sačuvane su carske dveri, dela Simeona Lazovića. Izvedene u pozlaćenom duborezu i sa predstavama proroka i Blagovesti, njih je (prema sačuvanom natpisu) slikar priložio “crkvi Sv. arhanđela 1780“. Pisani izvori pominju dve obnove kućanske crkve - 1772. i 1832. godine.

Crkva brvnara u Kućanima (Nova Varoš) - 1

Crkva brvnara u Kućanima (Nova Varoš) - 2

Crkva brvnara u Goraždevcu (Peć)

Najstarija crkva brvnara na Balkanu je brvnara Svetog Jeremije u Goraždevcu. Pod zakonskom zaštitom je od 1958. godine.

Pretpostavlja se da je podignuta početkom 17. veka. Crkva je izgrađena od hrastovog drveta. Oko crkve je staro pravoslavno groblje na kojem je nekoliko očuvanih stoletnih hrastova. Na ikonostasu crkve sačuvane su carske dveri iz 16. veka. Nekoliko ikona, bogoslužbenih knjiga i klepala pohranjeni su u novoj crkvi Presvete Bogorodice podignutoj 1926. godine nedaleko od crkve brvnare Svetog Jeremije.

Srpsko selo Goraždevac, na desnoj obali Pećke Bistrice, sedam kilometara jugoistočno od Peći, jedno je od retkih čiji žitelji opstaju nadomak srednjovekovnih svetinja Pećke patrijaršije i Visokih Dečana.

Crkva brvnara Svetog Jeremije u Goraždevcu (Peć) - 1

Crkva brvnara Svetog Jeremije u Goraždevcu (Peć) - 2

Crkva brvnara Svetog Jeremije u Goraždevcu (Peć) - 3

Crkva brvnara u Takovu (Gornji Milanovac)

U periodu s početka 18. veka ovaj deo Srbije se, usled ratova velikih carevina, našao pod vlašću Austro-Ugarske na 20 godina. Taj period su Srbi iskoristili da obnove i izgrade crkve brvnare među kojima je i takovska crkva posvećena Svetom Đorđu. Prvobitna je izgrađena 1724. godine a današnja datira iz 1795. godine i jedna je od najstarijih crkva ovog tipa u Srbiji. Ostalo je zabeleženo da je prota Melentije Pavlović u ovoj crkvi pričestio učesnike Drugog Srpskog ustanka 1815. godine.