уторак, 28. фебруар 2017.

VREMENSKI PROZOR - KUPINOVO


Duša slovenska (48)


Kupinik u Kupinovu

O utvrđenom mestu Kupinik (današnje Kupinovo), u kojem su stolovali poslednji srpski despoti Stefan Lazarević, Đurađ Branković i Vuk Grgurević, piše za portal “Poreklo” novinar i književnik Vojislav Ananić:


Kupinovo

“Današnje Kupinovo, u sremskoj opštini Pećinci, je najjužnije naselje u Vojvodini. Najstariji deo sela je sačuvan i zaštićen kao Etno selo i tu se nalaze neke od najstarijih kuća u Vojvodini, koje su zakonom zaštićene kao kulturna dobra Srbije. Ima kuća sa početka 19. veka koje su pravljene od pletari sa trščanim krovom. Kuće imaju tremove i doksate sa drvenim stubovima i arkadama.



Etno park u Kupinovu


Etno kuća u Kupinovu

Preteču današnjeg naselja predstavlja tvrđava Kupinik čije se ruševine nalaze u jugoistočnom delu Obedske bare. Kupinovo je nastalo početkom 18. veka, u blizini tvrđave. U ovom području je bilo više manjih naselja već u 15. i 16. veku. Nastalo je od srednjovekovnog grada Kupinika, sazidanog od Mađara najverovatnije u 14. veku, kao kraljevsko utvrđenje na levoj obali Save. Ovaj deo je bio veoma važan, jer se odatle prelazilo u Srbiju. Grad okružen močvarom, mogao je dobro da se brani, a sa njegovih visokih kula, pružao se pogled nadaleko.

Kupinovo je jedino sremsko selo koje je bilo kraljevski grad. U njemu se nalazi crkva Svetog Luke, poznata kao Despotska crkva, koja je najstarija pravoslavna crkva severno od Save i Dunava. Iz temelja rušena, obnovljena je 1730. godine. Jezgro sela začelo se oko crkve Sv. Luke, zadužbine despota Đurđa Brankovića, i kasnije se širilo u jedino mogućem pravcu prema severoistoku, jer je južna strana bila močvarna. Prvi put Kupinovo se pominje 1733. godine i za tadašnje prilike, to je bilo veliko naselje.

Crkvu su obnovili srpski kapetan Mihailo Vasić i žitelji oko 1730. godine. Danas je crkva zajedno sa baroknim ikonostasom Jakova Orfelina iz 1780. zaštićena zakonom.

Kupinik se prvi put pominje 1388. godine kao ugarsko kraljevsko utvrđenje na levoj obali Save. Početkom 15. veka, ugarski kralj Sigismund, poklonio je Kupinik despotu Stefanu Lazareviću. Posle pada prestonog Smedereva 1451, u njega se uselio stari despot Đurađ Branković, koji je tu često boravio sve do kraja 1455. Tada ga je u decembru, iznenada napala i zarobila četa konjanika pod komandom zapovednika Beograda Janoša Silađija. U ovom sukobu, despot je izgubio tri prsta desne ruke i bio je zarobljen. Padom Smedereva, Kupinik je bio poslednja prestonica srpskih despota. Postao je poslednja prestonica srpskih vladara kada ga je legendarni despot Vuk Grgurević, poznat kao Zmaj Ognjeni, dobio od ugarskog kralja zbog ratnih zasluga protiv Turaka.

Turci su osvojili Kupinik 1521. godine i spalili ga. Od tada Kupinik prestaje biti prestonica, a Sulejman Veličanstveni prodire ka Beogradu, osvaja ga i razara. Tada je deo materijala iz Kupinova prenet u Beograd da bi se obnovila beogradska tvrđava. Pored Kupinova, na malom ostrvu u jugozapadnom delu Obedske bare, leže danas vidljivi ostaci grada Kupinik, rezidencije srpskih despota i poslednje prestonice.

Kupinik je imao izvanredan odbrambeni položaj jer je sagrađen na mestu na kome je okružen močvarom. S obzirom da je grad podignut u ravnici, preglednost je postignuta podizanjem visokih kula sa kojih je vidik ipak mogao da bude širok. Grad je imao četiri isturene kule u sastavu obimnih zidova i kapiju kroz koju se ulazilo. Svih pet kula, bilo je različitog oblika. Grad je sa svih strana bio opasan rovom a ulazna kula, gde je jedino bio moguć prilaz sa kopna, imala je pokretan most.

Predanje kaže da je manastir Obed sagrađen početkom 16. veka od lađe kojom je despotica Angelina sa sinovima Jovanom i Đorđem i moštima svoga supruga, slepog despota Stevana Brankovića, doplovila do Srema u Kupinovo. U ovom manastiru se i zamonašila 1509. godine. Crkva i mali manastirski konak isprva su bili podignuti od hrastovih balvana, a srušeni su 1930, da bi na njenom mestu bila sazidana kapela kao uspomena na srednjovekovnu brvnaru.



Obedska bara

Kupinovo je poznato i po Obedskoj bari, koja se pročula širom sveta još od sredine 19. veka kao raj za ptice, a naročito zbog njegove evropske kolonije egzotičnih ibisa. Jedna je od malo očuvanih ritskih područja u Evropi koja se odlikuju stoletnim šumama hrasta lužnjaka i neverovatnim brojem vrsta barskih životinja i biljaka. Područje Obedske bare se nalazi u jugoistočnom Sremu između naselja Kupinovo, Obrež, Grabovci i reke Save, svega 40 km zapadno od Beograda. Korito Obedske bare je ostatak napuštenog korita Save, čiji glavni tok sada teče južnije. Još pre 6.000 godina ovde je proticala preteča reke Save, a pre 4.500 godina njen sporedni tok, da bi se se pre 2.000 godina formirala mrtvaja, od koje je nastala močvara kakvu poznajemo.”


NI NA ZEMLJI, NI NA VODI…

Ni na zemlji, ni u vodi, na ostrvcetu na početku Obedske bare još uvek stoje ostaci Kupinika, tvrđave i prestonice poslednjih srpskih despota. Sa obale srednjovekovnog civilnog podgrađa, današnjeg živopisnog sremskog sela Kupinova, kratkom plovidbom čamcem između potopljenog drveća stiže se do zarušenih moćnih kula i zidina koje skriva visoka trska.



Tvrđava Kupinik u Kupinovu 

Pod nežnom zelenom travom počiva Kupinik koji je u najtežim vremenima, tokom sedamdeset godina posle pada Smedereva, bio stub evropske odbrane od Osmanlija i čuvar srpskog identiteta. Neobjašnjivo je što poslednja srpska srednjovekovna prestonica, iako lako dostupna, u neposrednoj blizini Beograda, nikada nije arheološki istraživana. Klimatske prilike i bujanje rastinja koje ubrzano razaraju ostatke grada prete da uskoro neće ni imati šta da se istražuje, iako je reč o gradu koji čuva jednu od najvećih tajni srpske istorije.


Tvrđava Kupinik u Kupinovu 

- Kupinik je karika koja nedostaje u istoriji očuvanja srpskog identiteta - pričao nam je arheolog Petar Odobašić iz Turističkog info-centra Kupinovo, dok je vešto veslao između tamnih stabala potopljene šume. - Kad je Srbija 1459. posle pada Smedereva nestala kao država, ovaj grad je postao ne samo rezidencija srpskih despota već i prestonica nacije. U gradu na prvoj liniji odbrane Ugarske i Evrope od osmanlija niko nije ni hteo ni smeo da živi osim Srba. Kupinik u sledećih sedam decenija bio centar oko koga su se okupljali plemstvo, sveštenstvo i narod čuvajući identitet i tradiciju.

Bez grada skrivenog u sremskoj močvari Srbi bi verovatno nestali kao nacija, pretapajući se u narode Osmanskog cartva i Kraljevstva Ugarske. Dvorska crkva Svetog Luke u Kupinovu pružala je naročitu i nadu i veru srpskom narodu koji je stizao u zbegovima preko Save.



Crkva Svetog Luke u Kupinovu

- Hram je dobio ime po svetom apostolu i evanđelisti Luki čije su mošti ovde čuvane - kaže Odabašić. - Njih je od turskog vladara Epira otkupio despot Đurađ Branković 1453. i preneo u Smederevo, a već dve godine kasnije preneo ih je u novi hram koji je podigao u Kupiniku. Mošti su tu čuvane izvesno vreme, a onda su odnesene dalje, zbog opasnosti od ratnih razaranja.

Crkva Svetog Luke na obali Obedske bare i danas izgleda isto kao i u srednjem veku kad je od tvrđave do nje vodila drvena staza-mostića podignuta na visokim stubovima. Naime, do prvog zemljanog bedema grada, koji nije nestao ni pola milenijuma posle njegovog razaranja, u najvećem delu godine može se stići samo čamcem ploveći preko niske vode.

- Kupinik, okružen šumom i močvarom bio je nedostupan i turskoj floti i pešadiji koja bi pokušala da ga drži u opsadi - pričao nam je Odobašić vodeći nas kroz nekadašnji vodeni kanal između zemljanih bedama i zidina grada. - Grad ima kvadratnu osnovu sa stranicama od 50 metara s veoma jakim kulama na uglovima. Podignut je na temelju starije tvrđave, najverovatnije rimske kasnoantičke, ali ni to nije najstariji sloj. Pronašli smo i tragove Kelta, ali i kamene alate koji svedoče da je Kupinovo bilo naseljeno još od neolita.

Kupinik postaje srpski u vreme despota Stefana Lazarevića koji ga ojačava, a utvrđivanje nastavlja despot Đurađ Branković. Tvrđava je izuzetno kvalitetno građena od tvrdih opeka između kojih je bila popuna od kamena i lomljene cigle, što im je davalo sposobnost da apsorbuju đulad u slučaju artiljerijskog napada. S njenih visokih kula pucao je pogled preko šuma i močvare prema Srbiji i Sremu.

- Zato je ovo bio glavni grad srpskih despota koji su sa vojskom i flotom šajkaša preuzeli odbranu juga Ugarske od Turaka - kaže Odobašić. - Kupinik je kontrolisao najvažniji prelaz preko Save, veliki meandar u kome reka pravi usku i dugu okuku.

Srpska vojska iz Kupinika je za kratko vreme kopnom i čamcima prelazila s kraja na kraj te "potkovice" rečnog toka od 25 kilometara i napadala Turke koji su proširili legendu o sukobu s natprirodnim silama.

- Zbog tih munjevitih prepada i pojavljivanja niotkuda iz šuma i močvara despot Vuk je najverovatnije i dobio nadimak Zmaj Ognjeni - kaže Odobašić. - On je upadao duboko u Srbiju i nanosio poraze Turcima, omogućavajući srpskom narodu da pređe u Kupinik i Srem, u slobodu. U vreme Prvog i Drugog srpskog ustanka potomci tih ljudi su se vraćali da obnove Srbiju, iz ovih krajeva je dolazila najveća vojna pomoć, ali se vraćala i baština i tradicija čuvana vekovima.

Tajanstvene kule

Najbolje očuvana osmougaona kula Kupinika danas je visoka oko 8 metra, ali to je tek oko trećine njene prvobitne visine. Zidovi kula su bili deblji od 3,5 metara.

- Do danas je najveća tajna zašto je svaka od kula Kupinika imala drugačiji oblik, iako su podignute u isto vreme, što je jedinstven slučaj - ističe arheolog Petar Odabašić. - Prva kula je bila kružna, druga osmougaona, treća šestougaona i četvrta kvadratna. Jedno objašnjenje glasi da su tako pravljene zbog odbrane od različitih vrsta tadašnjeg naoružanja. Drugo objašnjenje zvuči romantičnije, ali su merenja pokazala da imaju smisla. Pokazalo se da je svaka od kula u Kupiniku bila verna kopija neke kule iz srpskih prestonica Beograda i Smedereva, kao da su srpski despoti želeli da tako sačuvaju baštinu Srbije.

Kraj utvrđenog grada Kupinika se nalazilo civilno naselje, o čemu svedoče slučajni nalazi u dvorištima današnjeg Kupinova.

Izvor: “Večernje novosti”
Reportaža “Srbija je očuvana u Kupiniku” - Boris Subašić

Foto: Sajt WikiGOGO


Za SRPSKU TELEVIZIJU USA priredila: Nadica Janić

Veza: STV USA

недеља, 26. фебруар 2017.

BELE POKLADE – DAN ZA PRAŠTANJE


Duša slovenska (47)

Bela nedelja je poslednja sedmica pred Vaskršnji post, a poslednji dan te sedmice se zove Bele poklade. Datum Belih poklada zavisi od Vaskrsa koji je tzv. „pokretni“ praznik.

Prema verovanju, bele poklade prate običaji radi zaštite od zlih duhova i veštica. Nekada su tokom cele Bele nedelje išle maskirane povorke i pevale ispred kuća, dok su ih ukućani darovali mesom, slaninom i kolačima, a jajima obavezno. Učesnici povorke su najčešće predstavljali svatove i uz smeh i šalu igrali i pevali u dvorištima ne ulazeći u kuću.

Poklade su narodni praznik rasprostranjen ne samo po slovenskom svetu nego i po čitavoj Evropi. Danas su Bele poklada vezane za početak uskršnjeg posta ali nekada nije bilo tako. Koreni poklada su mnogobožački, vezani su za kult predaka ali i za rađanje i jačanje Sunca. Naziv „bela“ dobijen je, po hrišćanskom tumačenju, zato što su ljudi (pripremajući se za uskršnji post koji sledi) izbegavali meso i jeli mlečne proizvode koji su bele boje. Međutim, postoje i drugačija tumačenja:
„Naziv Bela nedelja nastao je, verovatno, u narodnoj prošlosti, kada se bela boja upotrebljavala kao znak žalosti za pokojnicima, koji su, po verovanju, oživljavali i hodali u vreme mrtvog zimskog perioda, pa i uz Belu nedelju.“ (Srpski mitološki rečnik)

Bele poklade se u svim našim krajevima obeležavaju na sličan način. Porodica, kumovi, prijatelji i susedi okupljaju se zajedno provodeći vreme uglavnom u šali. Većina pokladnih tradicija uključuje povorke maskiranih ljudi koje pevaju što je u vezi sa kultom predaka. Nekada su tokom cele Bele nedelje išle maskirane povorke i pevale ispred kuća.

Razne igre pod maskama tzv. mačkare izvodile su se u okolini Bileća i Gacka. U Bosni su nazivane „čarojnice“, u Hrvatskoj „fašingari“ u Sloveniji „šeme“ i „pustari“. Maskirana mladež u Popovom polju ide od kuće do kuće i zbija razne pošalice na opšte veselje ukućana i zbog toga dobija nagradu: razne sitne poklone u jelu i piću koje posle zajedno pojedu i popiju. Na Kosovu se po selima maskiraju i igraju igru koja se zove "mačka". U takovskim selima se maskiraju u pripremljene maske od papira, koje nakite zubima od pasulja i brkovima od vune. Osim tradicionalnog maskiranja u „babu“ i „starca“, karakteristične su takođe zoomorfne maske životinja: vuk, jarac, razne ptičje maske itd.




Pokladne maske, Srbija
(foto: Wikipedija)

„Maska je magijski rekvizit u narodnim obredima, pomoću nje maskirani treba da se oslobodi svoje ličnosti i dobije magijsku moć u proganjanju zlih duhova i demona koji pakoste ljudima u vremenu kada sunce pobeđuje surovu zimu. Maskirane povorke nastale su zbog prastarih verovanja da se božanstva javljaju ljudima u mističnom ljudskom ili životinjskom obliku. Maska je u upotrebi kod mnogih primitivnih naroda, a kod Srba se održala kao rudiment prastarih kultova, sada u zabavnoj ulozi.“ (Srpski mitološki rečnik)

Poznat je i običaj „lamkanje“ (lamkane, amkanje). Okači se jaje o konac (može da se okači i ugljevlje ili komadić kolača) koje učesnici takmičenja moraju da uhvate zubima. Posle toga konac se pali i pomoću njega se gata: koliko će živeti stare žene u selu, koje visine će biti žito, kakvi će biti prinosi u nastupajućoj godini itd. Takođe, paljenja konca imalo je veze i sa prepoznavanjem veštica i otkrivanjem njihove snage.

Kada padne mrak pale se i preskaču vatre koje gore do ponoći, a negde i duže. Često se pali i slama koja, kao i maska, ima veze sa kultom predaka. „Na Bele poklade čim sunce zađe, jedno muško čeljade uzme kakav stari koš, napuni ga slamom, natakne ga na kakvo rakljasto drvo, pa slamu zapali i tako zapaljenu nosi po šljiviku, dokle ne izgori sva slama, a često puta i koš. Za to vreme neprestano viče: "Olalija olalija, izgore popova buklija!" To rade, da bi šljive bolje rodile, i da ih ne jedu gusenice.“

Bele poklade su dan za praštanje. U poslepodnevnim časovima se služi tzv. “oproštajno večernje”, jer se tada obavlja “čin praštanja” u hramovima, a po povratku i u domovima. Vernici jedni od drugih traže oproštaj, a i daju ga za dotadašnje uvrede, nemar, klevete, zavade, ili još teža međusobna ogrešenja, kako bi “čiste duše” otpočeli post.


Bele poklade u svetu – Mardi gras



Rio Karneval 
(foto: Internet)

U svetu se proslave poklada obično smatraju periodom neobuzdanog uživanja u hrani, piću i proslavama pod maskama, poznatim kao karneval. Karnevali se održavaju neposredno pred post i označavaju njegov početak. Reč karneval potiče od latinske reči carne vale – zbogom meso, što znači da su to poslednji dani pred post, kada može da se jede meso. Najpoznatiji karneval u svetu - Rio Karneval u Brazilu, uvek počinje u subotu, a završava se u utorak, na Bele poklade - Mardi gras, što na francuskom znači debeli utorak.


Literatura:

- Srbija - zemlja, narod, život, običaji - Petar Vlahović
- Srpski mitološki rečnik
- Slovenska mitologija - Enciklopedijski rečnik


Za SRPSKU TELEVIZIJU USA priredila: Nadica Janić

Veza: STV USA  2021.
 

понедељак, 6. фебруар 2017.

CRKVE BRVNARE


Duša slovenska (46)


Projekat crkve brvnara na Avali, u izgradnji od 2016.
a osvećeni krstovi na hramu 6.  januara 2017.



Crkva brvnara u Belom Potoku na Avali podignuta 2016. godine


U Srbiji postoji još oko četrdeset crkava brvnara, većinom nastalih polovinom 18. veka. Iako su drvene bogomolje građene još u doba Svetog Save i doprinele hristijanizaciji Srba, nisu sačuvane. Postojeće su nastale u teško vreme ropstva i u velikoj meri su bile zaslužne za očuvanje pravoslavne vere.

Mogu li crkve da lete? Sudeći po predanju koje se sačuvalo kod Srba − mogu! Naravno, reč je o takozvanom preletanju crkava i ono se vezuje za crkve brvnare. Porobljenim hrišćanima Turci nisu dozvoljavali izgradnju bogomolje, mada se pod određenim uslovima gradnja ipak ostvarivala korišćenjem drvene građe. Za drugi materijal se i nije imalo sredstava. Drugi uslov za gradnju bogomolje bio je da ona ne bude kod glavnih puteva − na vidiku, te da se napravi za jednu noć. Upravo je to i bio razlog da se delovi crkve sastavljaju van mesta gradnje kako bi se sklopili u najkraćem mogućem roku. Kada bi neki Turčin upitao odakle ovde sada crkva, Srbi bi odgovorili da je ona doletela ili preletela. Ipak, teško je poverovati da su Turci „padali“ na te priče, već je značajan faktor za gradnju drvenih crkava bilo nešto drugo – podmićivanje Turaka, koji su potom lakše odobravali podizanje bogomolja.

Odvajkada, na prostoru današnje Srbije, drvo je predstavljalo najvažniji graditeljski materijal. Bilo ga je u izobilju, lako se obrađivalo, dobro je štitilo od hladnih zima. O tome svedoče mnogi objekti koji svoju lepotu i postojanje duguju drvetu. Deo te bogate tradicije su i crkve brvnare.

Crkve brvnare podignute od hrastovine podsećale su na vreme kada su sveštenici, dok nije bilo bogomolja, pod bujnim krošnjama hrasta obavljali službu. Njihovo postojanje nije bilo samo pitanje vere i tradicije, nego i opstanka naroda koji je pet vekova robovao pod Turcima.

Građene su u svim krajevima današnje Srbije, najviše u severozapadnim delovima, ali i u šumama između Save i Dunava, u sremskom delu Vojvodine.

Crkve brvnare građene su po ugledu na brvnare u kojima se živelo, vrlo obične i jednostavne, da ne skreću pažnju Turcima. Bile su skrivenije da muslimanskom stanovništvu ne bi smetao zvuk zvona, koja su često krali i potom ih postavljali na sahat-kule.

I u periodu kratke austro-ugarske vladavine nad delom Srbije, u prvoj polovini 18. veka, narod je crkve podizao od materijala koji mu je bio pri ruci. Drvo se i tada, u vreme velike oskudice, pokazalo kao najisplativije, pa crkve brvnare postaju deo tradicije narodnog neimarstva.

Prema istorijskim zapisima, u drugoj polovini 19. veka gradnja crkava brvnara u Srbiji potpuno prestaje. Na mestima gde nije građena crkva podizan je krst ili krsni zapis, koji postoji kao osvećeno drvo ili kao kameni krst sa natpisima kod kojeg je vršena služba. Postoje i zapisi na grobljima, ali je i to vremenom zabranjeno. Crkava brvnara je bilo i u istočnom delu Srbije, gde i sada postoje tri pod zaštitom države. Kod njih je karakteristično da su po obimu veće nego crkve u zapadnoj Srbiji. Dugo vremena su se kod gradnje crkava pored lokalnog materijala koristili i lokalni majstori, ali u prvoj polovini 18. veka uglavnom su graditelji bili Osečani iz Bosne koji su se pokazali kao dobri dunđeri. Crkve koje su gradili ovi majstori imale su tremove i jedna od najlepših je u Kostojevićima kod Bajine Bašte, pokrivena klisom. Sve ostale su pokrivane šindrom.

Veličinu i obim naših crkava diktirali su uslovi u kojima su građene. Zato su naše brvnare skromnije od većih i ukrašenijih rumunskih ili ruskih. U nižim predelima kao građa upotrebljavan je hrast a u zlatiborskom delu dugotrajniji crni bor. Najviše sačuvanih bogomolja ostalo je u Šumadiji, Pomoravlju (Smederevska Palanka, Velika Plana). Početkom devedesetih dosta je crkava brvnara obnovljeno.

Izvor: Časopis “Geopolitika” br. 48


SVEDOČANSTVO DUHOVNOG PROSTORA SRBA

Crkve brvnare su posebna vrsta hramova, dragoceno svedočanstvo kako su preci pravoslavnih Srba nalazili svoj duhovni prostor. Drvene bogomolje skromnih dimenzija, poput seoskih kuća, bile su delo bezimenih samoukih graditelja i umetnika. Podizane su na mestima zaklonjenim starim drvećem, većinom hrastovim stablima.

Najviše sačuvanih crkvi brvnara u Srbiji je iz 19. veka, ali način njihove gradnje je iz davne prošlosti. Dok je u Evropi razvoj crkvene arhitekture vodio ka monumentalnim zdanjima, dotle su u porobljenoj Srbiji graditelji pravoslavnih crkava morali da obnavljaju prvobitne oblike, davno zaboravljene u Evropi.


Crkva brvnara i manastir Pokajnica u Starom Selu (Velika Plana)

Nekoliko crkava brvnara koje svedoče o tipu gradnje specifičnom za Srbiju uspele su da se očuvaju u okolini Smedereva. Najstarija je Pokajnica u Starom Selu, nadomak Velike Plane, koja je građena 1818. godine. Ova crkva je jedna od većih crkava brvnara sa osnovom u obliku izduženog broda, sa višeugaonim završecima na oba kraja.

Njen ktitor je bio Vujica Vulićević, knez smederevske nahije. Predanje kaže da je on crkvu sazidao u znak pokajanja što je, po nalogu kneza Miloša Obrenovića, učestvovao u ubistvu svoga kuma Karađorđa Petrovića, koji se 1817. godine vratio u Srbiju i bio ubijen u Radovanjskom lugu.



Crkva brvnara i manastir Pokajnica u Starom Selu (Velika Plana) -1


Crkva brvnara i manastir Pokajnica u Starom Selu (Velika Plana) - 2


Crkva brvnara Svete Trojice u Selevcu (Smederevo)

Iz smederevskog kraja poznate su još i crkva Sv. Petra i Pavla u Lozoviku podignuta oko 1830. godine i crkva Svete Trojice u Selevcu, koja je još u funkciji jer se u njoj obavlja služba. Podignuta je u vreme kneza Miloša Obrenovića, na inicijativu Stanoja Glavaša, u periodu između 1827. i 1832. godine. Posvećena je prazniku Silaska Svetog Duha. Poput crkve u Smederevskoj Palanci i selevačka bogomolja je sagrađena unutar sela što nije uobičajena lokacija za crkvu brvnaru.

Crkva Sv. Trojice je najveća crkva brvnara sa tremom u Srbiji. Njena posebnost je uvećana i činjenicom da se ispod današnjeg krova nalazi potpuno sačuvan originalni krov sa šindrom. Izgradnjom novog krova šindra je postala krovna podloga za ćeramidu koja se na crkvi zadržala do početka 20. veka. Posle Prvog svetskog rata iznad postojećeg krova izvedena je nova krovna konstrukcija, ćeramida je uklonjena, a nov krov pokriven biber crepom, koji se kao pokrivač zadržao do danas.

Ikonostas je iz 1834. godine, a ikone su rad Janje Molera, omiljenog slikara kneza Miloša. Prema mišljenju stručnjaka predstavlja najreprezentativniji ikonostas u crkvi brvnari u Srbiji.



Crkva brvnara u Selevcu (Smederevo) - 1


Crkva brvnara u Selevcu (Smederevo) - 2


Crkva brvnara u selu Kućani (Nova Varoš)

Za najmanju, ne samo u Srbiji već i u ovom delu Evrope, etnolozi tvrde da je crkva brvnara u selu Kućani, smeštenom na južnim obroncima Zlatibora i dosta udaljenom od svih većih saobraćajnica. Podignuta je tokom prve polovine 18. veka i posvećena Hristovom Vaznesenju. Predstavlja nepokretno kulturno dobro kao spomenik kulture od velikog značaja.

U ovoj crkvi brvnari minijaturnih razmera (12m²) sačuvane su carske dveri, dela Simeona Lazovića. Izvedene u pozlaćenom duborezu i sa predstavama proroka i Blagovesti, njih je (prema sačuvanom natpisu) slikar priložio “crkvi Sv. arhanđela 1780“. Pisani izvori pominju dve obnove kućanske crkve - 1772. i 1832. godine.



Crkva brvnara u Kućanima (Nova Varoš) - 1


Crkva brvnara u Kućanima (Nova Varoš) - 2


Crkva brvnara u Goraždevcu (Peć)

Najstarija crkva brvnara na Balkanu je brvnara Svetog Jeremije u Goraždevcu. Pod zakonskom zaštitom je od 1958. godine.

Pretpostavlja se da je podignuta početkom 17. veka. Crkva je izgrađena od hrastovog drveta. Oko crkve je staro pravoslavno groblje na kojem je nekoliko očuvanih stoletnih hrastova. Na ikonostasu crkve sačuvane su carske dveri iz 16. veka. Nekoliko ikona, bogoslužbenih knjiga i klepala pohranjeni su u novoj crkvi Presvete Bogorodice podignutoj 1926. godine nedaleko od crkve brvnare Svetog Jeremije.

Srpsko selo Goraždevac, na desnoj obali Pećke Bistrice, sedam kilometara jugoistočno od Peći, jedno je od retkih čiji žitelji opstaju nadomak srednjovekovnih svetinja Pećke patrijaršije i Visokih Dečana.



Crkva brvnara Svetog Jeremije u Goraždevcu (Peć) - 1


Crkva brvnara Svetog Jeremije u Goraždevcu (Peć) - 2


Crkva brvnara Svetog Jeremije u Goraždevcu (Peć) - 3


Crkva brvnara u Takovu (Gornji Milanovac)

U periodu s početka 18. veka ovaj deo Srbije se, usled ratova velikih carevina, našao pod vlašću Austro-Ugarske na 20 godina. Taj period su Srbi iskoristili da obnove i izgrade crkve brvnare među kojima je i takovska crkva posvećena Svetom Đorđu. Prvobitna je izgrađena 1724. godine a današnja datira iz 1795. godine i jedna je od najstarijih crkva ovog tipa u Srbiji. Ostalo je zabeleženo da je prota Melentije Pavlović u ovoj crkvi pričestio učesnike Drugog Srpskog ustanka 1815. godine.



Crkva brvnara u Takovu (Gornji Milanovac) - 1


Crkva brvnara u Takovu (Gornji Milanovac) - 2


Crkva brvnara u Takovu (Gornji Milanovac) - 3


Za SRPSKU TELEVIZIJU USA priredila: Nadica Janić 

Veza: STV USA

Objavljeno: Sajt "Poreklo" - Forum

недеља, 5. фебруар 2017.

PRVI SRPSKI BUKVAR


Duša slovenska (45)




Prvi srpski bukvar Inoka Save

Dok su se učili pismenosti iz tuđih knjiga, Srbi nisu znali da skoro tri veka imaju sopstvenu knjigu - prvi srpski bukvar Inoka Save - po kojoj se moglo učiti srpsko čitanje i pisanje. 

Neprocenjivi dokument i ključno delo koje označava početke pismenosti u Srbiji – prvi srpski bukvar, ne samo da nije nastao u vreme jezičke reforme pisma i pravopisa Vuka Stefanovića Karadžića (kako većina građana po automatizmu misli), već za njega Vuk nije ni znao. Ma koliko poražavajuće zvučala ta činjenica, prvi srpski bukvar čiji je autor bio Inok Sava iz manastira Dečani, iako štampan kod mletačkog štampara Đ. A. Rampacetija u Veneciji 1597, ostao je potpuno nepoznat sve do 1893. Ovo delo pratila je huda sudbina zaborava i nemara. Čak se ni o Savi Inoku nije znalo ništa više do da je bio rodom iz Paštrovića i da je bio jeromonah manastira Dečani.



Da priča bude još tužnija ovaj bukvar je nastao u doba kada je malo koja evropska zemlja raspolagala sopstvenim učilima, pismenima ili azbučnicima, a posebnost predstavlja i metodika ovog pisanija, pre svega zato što je prvi put u Evropi primenjen fonetski princip čitanja. Bukvar je bio osmišljen tako da je na prvoj strani bila štampana azbuka, slede samoglasnici, potom slogovi, pa imena svih slova.

A za bukvar se sasvim slučajno saznalo. Najpre je 1597. godine ruski konzul u Skadru Krilov poklonio prvo izdanje novinaru i prevodiocu Okici Gluščeviću. Potom je drugo izdanje (štampano 25. maja 1597. u Dubrovniku) 1921, kupio inženjer Milorad Dimitrijević iz Beograda, da bi naposletku oba izdanja bila poklonjena Narodnoj biblioteci Srbije.

Prvo izdanje na samo dva lista od kojeg je ostao samo prepis izgorelo je u bombardovanju Beograda (i Narodne biblioteke) 6. aprila 1941, a drugo, na četiri lista pukom srećom je sačuvano.

Tokom 1903, Ljuba Stojadinović je priređujući “Katalog Narodne biblioteke Srbije” uneo bukvar Inoka Save među dela srpske pismenosti.



Pre dvadesetak godina, Mihailo Blečić, Stjepan Fileki i Olivera Stojadinović priredili su reprint ovog bukvara na osnovu drugog izdanja, koje je sačuvano. Reprint je 1991. objavila “Politika”, a na osnovu tog izdanja pomenuti autori priredili su i novu knjigu prvog srpskog bukvara Inoka Save u kojoj je umesto staroslovenskih pismena korišćen računarski set tipografskih karaktera “inok sava”, koji je kreirao i čitaocima poklonio Stjepan Fileki.

Tekst: Katarina Vuković


Za SRPSKU TELEVIZIJU USA priredila: Nadica Janić

Veza: STV USA

субота, 4. фебруар 2017.

GDE JE SPALJEN SVETI SAVA?


Duša slovenska (44)




Stevan Aleksić - " Spaljivanje moštiju Svetog Save"

Svakodnevne teme rastu iz korena čije je razumevanje ponekad skriveno pod istorijskim, društvenim, tehnološkim naslagama. Slobodan Bubnjević, urednik portala „Centar za promociju nauke“, kroz Metahronike pokušava da otkrije šta se, nekad, negde, skrilo iza.



Freska Sveti Sava

Dan Svetog Save je prilika da se podsetimo i jedne istorijske greške zbog koje je impresivni hram, u njegovu slavu, ozidan na pogrešnom mestu. Istorijska greška izrasla u simbol od betona, čelika i granita.

Nad Beogradom se danas izdiže 82 metra visok Hram Svetog Save, jedan od najvećih pravoslavnih hramova na svetu, koji se zida više od jednog veka i po mnogo čemu je parabola moderne Srbije. Hram je podignut u čast Svetog Save, prvog srpskog književnika, svetitelja i rodonačelnika srpske crkve.




Hram Svetog Save

Lokaciju na današnjem Vračaru još 1895. izabralo je Društvo za podizanje Hrama Svetog Save uvereno kako je tadašnji Vračar isto ono brdo na kome je 1595. godine Sinan paša spalio njegove mošti. Međutim, ispostavlja se da se u 16. veku mesto koje se zvalo Vračar nalazilo 1,3 kilometra dalje. I da je hram na pogrešnom mestu.

JEDAN DUGI RAT

Šta se zapravo dogodilo? O samom spaljivanju moštiju ima mnogo tragova i priča o tom groznom događaju je dobro poznata. Mošti Svetog Save su se u to doba nalazile u manastiru Mileševa, gde su pohranjene još u 13. veku, godinu dana posle smrti Svetog Save.

Krajem 16. veka, posle pada Mađarske, u jednom od brojnih sukoba tokom takozvanog Dugog rata između Habzburga i Osmanlija, izbio je ustanak Srba u tada turskom Banatu. Ustanici su na svojim zastavama nosili lik Svetog Save, a u Carigradu se tragalo za načinom kojim bi se slomio duh ustanika, što je palo u zadatak nemilosrdnog sultanovog izaslanika Sinan paše.

Shvatajući ponešto o simboličkom značaju drevnog srpskog kaluđera, Sinan paša odlučuje da spali mošti rodonačelnika nacionalne kulture i to na takvom mestu da se lomača mogla videti nadaleko, sa one strane Dunava, ali da bude naočigled i raji oko Beogradske tvrđave.

Inače, grad je tada u turskim rukama bio tek 70 godina, dobijen nakon osvajanja 1521. godine (treba reći kako je tek ovaj događaj, nakon pada Smedereva, definitivno označio ono što se naziva „početkom ropstva pod Turcima“, koje se prečesto pogrešno povezuje sa Kosovskim bojem).

Dolazeći Carigradskim drumom do Stambol kapije kojom se ulazilo u grad (a koja je na mestu današnjeg Trga republike), Sinan paša je prolazio kroz slabo nastanjenu zaleđinu grada i morao je primetiti brdo koje se nazivalo Vračar.

MESTO ZVANO VRAČAR



Mapa Beograda

Na ovom brdašcetu iznad Beograda često su boravile lutajuće ciganske čerge, od čega je, zbog vračanja i proricanja, potekao i naziv toponima.

Sa druge strane Carigradskog druma, ka Savi, prostire se šuma i močvarno zemljište.

Zidine tvrđave koju su Turci nazivali Dar Ul Džihad, mesto svetog rata, udaljene su vazdušnom linijom 915 metara.

Gledano ka severu, sa brda se, preko današnje paliluske padine, pruža pogled na Dunav. Ispod je kamenolom koji će Turci nazvati Tašmajdan.

Vidljivo sa svih strana, bilo je to, svakako, idealno mesto za lomaču. Ne dvoumeći se, Sinan paša ovde spaljuje Svetog Savu 27. aprila 1595, a kako još Rajić beleži u svojoj istoriji, njegov prah se razvejava dva dana kasnije.

Gde je ta lokacija danas? Sve do početka 19. veka, dok se topografija okoline Beograda nije dramatično menjala, bilo je jasno vidljivo koje brdo predstavlja Vračar.

Prema više zabeleženih svedočenja, na tom mestu koje je nazivano Čupino brdo dugo je stajao krst gde su povremeno održavane liturgije, a narod se okupljao raznim povodima. Zbog toga, sa sticanjem nezavisnosti 1830, knez Miloš baš na ovom mestu javno čita turski Hatišerif, a zatim 1833. podiže i drvenu crkvu.

Međutim, krajnje preduzimljivo, crkvu koja je na očigled turske vojske u tvrđavi, knez Miloš ne posvećuje Svetom Savi, već Svetom Marku, slavi seljaka koje knez u svojim neprekidnim reorganizacijama preseljava sa savske obale.

GRAD I CRKVA




Crkva Svetog Marka

Crkva koju Miloš podiže tokom narednog veka više puta biva iznova građena, a njen se položaj, po više zabeleženih izvora, pomera za oko tridesetak metara od lokacije Sinan pašine lomače.

Crkva Svetog Marka, u međuvremenu, živi svoj život – u njoj se sahranjuju Obrenovići, biva bombardovana tokom Austro-Ugarske okupacije, 1940. se obnavlja kao replika Gračanice i podiže po u tadašnjoj javnosti napadanom projektu braće Krstić, da bi bila oštećena već u bombradovanju 1941. i potom obnovljena 1948. godine. Danas predstavlja jednu od najlepših beogradskih građevina.

U međuvremenu, Beograd se širi daleko od Stambol kapije. Oko Crkve Svetog Marka, na takozvanom Čupinom brdu, u 19. veku narasta groblje, koje se u 20. veku izmešta na današnje Novo groblje, a na njegovom mestu ostaje današnji park Tašmajdan.

U okolini su odavno prosečene ulice, teren na kome grad živi i buja je renivelisan i ujednačen. Ceo kvart se naziva Vračar i kako grad raste, ova administrativna zona se pomera južno i severno od nekadašnjeg Carigradskog druma.

Stari Beograd plaća cenu narastanja metropole – već krajem 19. veka, Vračar je prevelika zona i sasvim je nejasno gde je tačno mesto na kome je Sinan paša spalio mošti.

ISTRAŽIVAČI I TOPONIMI

Nekoliko istoričara amatera pokušava da odgonetne tajnu, a najdalje odlazi izvesni knjižar Gliša Vozarević, koji podiže crveni kameni krst na potencijalnoj, ali pogrešnoj lokaciji. Zbog toga se ova lokacija, kao i ceo jedan deo Beograda, danas nazivaju Crveni krst.




Uviđajući da je to mesto pogrešno, Društvo za podizanje hrama bira drugu lokaciju, dalju za oko 1,3 kilometra, ali na pogrešnu stranu – u to doba jedini slobodan prostor u administrativnoj celini Vračar nalazi se na mestu današnjeg Karađorđevog parka.

Ovde 1895. počinje avantura podizanja hrama, koji će se od 1935. graditi po projektu Aleksandra Deroka i Bogdana Nestorovića i koji će, kako-tako, biti dovršen tek u 21. veku, na inicijativu preminulog premijera Zorana Đinđića.

Uporedo sa tolikim upinjanjem da se podigne divovski vračarski hram, prava lokacija na Tašmajdanu na kojoj je Sinan paša spalio mošti Rastka Nemanjića ostala je neobeležena. Okolni park Tašmajdan sa zgradom državne pošte, televizije i bazenom, nema nikakvo obeležje o onome što se na tom mestu dogodilo pre 400 godina.

Zapravo, ne postoje ni iole ozbiljna istraživanja koja bi pokušala da precizno ustanove tačnu lokaciju spaljivanja moštiju. Najopsežniji rad na ovu temu objavio je 1961. istoričar Vojin Puljević koji je izneo dvanaest dokaza da je Vračar na pogrešnom mestu.

No, mada na pogrešnom mestu, Hram Svetog Save se gradi u dobrom društvu, pored njega je Narodna biblioteka Srbije, a kupola mu je vidljiva gotovo duž celog pravca Slavija–Kalemegdan. Uz to, priča o potrazi za lokacijom spaljivanja moštiju, koja je širom Beograda ostavila niz toponima, uklapa se u uzbudljivu istoriju izgradnje Hrama, stogodišnju epopeju sa stalnim prekidima i novim počecima.

Istorijska greška u međuvremenu je postala gradski i nacionalni simbol.


Za SRPSKU TELEVIZIJU USA priredila: Nadica Janić

Veza:  STV USA