KRST U SLOVENSKIM OBREDIMA

Duša slovenska (26)

Solarni krst ruskih Slovena

Krst je jedan od najstarijih sakralnih znakova u svetskim mitologijama i religijama. Glavni je simbol hrišćanstva, monogram je Hristovog imena i kultni predmet koji ima sakralne (crkvene) i apotropejske (zaštitne) funkcije. U slovenskom narodnom ornamentu krst se naziva “Božji znak” i njegova varijanta svastika su solarni znaci koji simbolizuju svetlost i plodnost. Takođe, krst predstavlja geometrijalizovanu varijantu drveta sveta ili drveta života i simbol je centra.

Srpski krst sa četiri ocila

Nacionalni simbol Srba je krst sa četiri ocila (ćirilična slova C). Označava centar ili središte drevne civilizacije na ušću reka: Don, Dnjepar, Dnjestar i Dunav. Činjenica koja dokazuje da je ušće četiri reke kolevka Srba (Slovena) proizilazi iz vinčanskog pisma. Artefakt vinčanske kulture “Tartaria amulet” čija starost se procenjuje 5000-6000 godina, je mapa sa pet lučnih crta koje predstavljaju reke.

Tartaria amulet - artefakt vinčanske kulture

Četiri od tih pet lučnih crta su presečene pravim crtama koje pokazuju iz kog smera te reke dotiču. Srpski krst je i svedočanstvo o rasejanju Slovena, velikoj seobi i stradanju. I danas, za delove svog naroda koji živi van matične zemlje kažu “rasejanje”. Korišćenje slike krsta za ritualne ciljeve i nošenje krsta, simbolizuje pripadnost određenoj konfesiji; na primer, Srbi razlikuju hrišćanski (časni krst) i “narodni” (paganski) krst.

Narodni paganski krst

U hrišćanskoj tradiciji poznati su različiti tipovi krsta: u obliku slova T (“te-krst”); “krst sv. Andreja” s dijagonalno postavljenim krstovima (u obliku ćiriličnog slova X); “latinski” (ravnokraki, ali najčešće s produženim vertikalnim krakom) i “grčki” krst (jednokraki, ponekad sa proširenim ivicama).

Kod Južnih Slovena krst latinskog tipa je prisutan na grobovima, na preslicama, ornamentima, posebno u Crnoj Gori, Makedoniji i Dalmaciji ali u celini, preovlađuje krst grčkog tipa (na grobovima, preslicama, uskršnjim jajima, obrednim hlebovima, nad ulazima u kuće). Ravnokraki krst kao kneževski znak može se naći u dokumentima iz XII veka. U pisanim izvorima kod Južnih Slovena, od XI veka spominju se krstovi kao pogranični znakovi. 

Znakom krsta obeležavani su predmeti koji su u tradicionalnoj kulturi imali sakralni status kao i poštovana i opasna mesta. Krst su urezivali na badnjaku; dok badnjak gori, strana s krstom treba da bude odozgo. Pre nego što počnu da seku pogaču, na donjoj strani zaseku krst nožem. Krst je postavljan pored ognjišta, na granici sela, na raskrsnici, na njivi, ispod drveta, pored zapisa - drveta koje poštuje zajednica - ili su krst urezivali na drvetu.

Kao osnovni obredni atribut, krst se upotrebljava u ritualima vezanim za Bogojavljenje (potapanje krsta u vodu); Spasovdan, Đurđevdan (obilasci sela hodanjem unakrst, ponekad s ciljem izazivanja kiše), Ivanjdan (spaljivanje krsta napravljenog od razbijenih bačvi). Na Krstovdan stoku su mazali katranom tako što su crtali znak krsta i postili su da ih ne bi bolela krsta. U Sredoposnu nedelju Velikog posta mesili su kolače u obliku krsta koje su koristili pri prvom isterivanju stoke, prilikom setve, gatanja o letini i sudbini. Za obredne ciljeve, pravljen je krst od lipe, leske, božićne slame, badnjaka, klasja, testa, gline.

Krst je jedan od osnovnih pogrebnih obreda i u narodnim verovanjima predstavlja simbol smrti. Kada je žena pobacivala, supružnici su tajno odlazili na groblje i podizali krst koji je pao uz čitanje molitvi “Oče naš” i “Bogorodice Devo” i ljubivši se grlili krst a potom ga vraćali i ukopavali na pređašnje mesto.

Značaj krsta kao zaštite, vezan je za simboliku prekrštavanja - nanošenja znaka krsta na različite predmete ili njegovo simboličko slikanje (krsno znamenje). Krstili su sebe ili objekat (na koji je bila usmerena radnja) krsnim znamenjem kada počinju ili završavaju rad, kad izlaze iz kuće polazeći na put, kad sedaju za sto, kad polaze na spavanje.

Krst je štitio od grada, kiše i nepogode. Osveštane drvene krstove postavljali su na granicu sela, pravili krst od badnjaka i čuvali ga pod strehom. Na njivu su postavljali krst napravljen od grana ogorelih na uskršnjoj vatri kao zaštitu od groma. Smatrali su da u drvo na kome je urezan krst ne udara grom. Da bi zaustavili kišu, pravili su krst od soli.

Krstovi u kući i na domaćim građevinama crtani su kredom, svećom, belim lukom, krvlju žrtvene životinje, katranom. Kao zaštitno sredstvo protiv epidemije, postavljan je krst na raskrsnicu ili na granicu sela.

Krst je služio kao zaštita od uroka. Krstom su plašili demonska bića i životinje s kojima je susret bio opasan ili nagoveštavao nesreću: đavola, vampira, rusalku, vuka, zeca... Krst je masovno upotrebljavan u magiji, gatanjima, narodnoj medicini. Biljke sakupljene i osveštane na jesenji Krstovdan poštovane su kao lekovite: na primer, različak, kojim se kite krstovi, ima moć da olakša napade kod novorođenčadi i male dece; bosiljak, karanfilić i čubor pomažu pri porođaju.

Južnoslovenski običaj “krstonoše”- obilaženja sela i njiva uz nošenje krsta i crkvenih relikvija obavljan je u periodu od Uskrsa do Trojica radi sprečavanja suše, grada i drugih elementarnih nepogoda koje štete letini na njivi. Povorku, u kojoj učestvuju žitelji sela, predvodi sveštenik. Učesnici nose krstove, crkvene barjake, ikone. Pevaju posebne pesme kojima se izražava molitva Bogu za kišu. Povorka, po pravilu, odlazi do svetog drveta - zapisa ili do kamenog krsta gde nastavljaju sa molitvom za kišu.

ČASNI KRST 

      

Časni krst je najsvetiji znak i simbol pravoslavne vere. Sve Svete tajne se svršavaju prizivom Svetog Duha i pečatom krsta: krštenje, miropomazanje i božanska evharistija. Svi svešteni blagoslovi su u znaku krsta. Svešteni hramovi, svešteni predmeti i odežda osvećuju se časnim krstom. Nezamisliva je bilo koja liturgička radnja ili skup bez krsta. Krst je nerazdvojan od svakog pravoslavnog hrišćanina.

Časni krst

Krstimo se često, stavljamo znak krsta na grudi, u stanove, na automobile, na radna mesta, i kao što peva Crkva: “Krst je čuvar cele vaseljenje, Krst je lepota crkve, Krst je careva moć, Krst je vernih potpora, Krst je slava anđela i demonima rana. ” Blagodati i sila časnog krsta se ne nalazi u njegovom obliku, tj. samim tim što je krst, nego je njegova sila u tome što je to krst Hristov, sredstvo kojim je Hristos spasao svet.

U Svetim knjigama piše kako je sv. Jovan pitao demone čega se oni najviše boje kod hrišćana, i oni su mu odgovorili: “Od tri stvari imamo strah: od onoga što nosite oko vrata, od onoga čime se škropite u Crkvi i od onoga što jedete na liturgiji.” Onda ih je on ponovo upitao: “Čega se od svega toga najviše bojite?” I odgovorili su mu: “Kad biste dobro održavali ono što jedete na liturgiji niko od nas ne bi mogao nauditi nijednom hrišćaninu.”

KRST KAO ZNAMEN

Podići spomenik preminulom pretku i na taj način obeležiti njegovo poslednje prebivalište jedna je od najznačajnijih obaveza potomstva u našem narodu. Još veću odgovornost predstavlja podizanje krajputaša - večne kuće za dušu mrtvog čije se telo ne može pronaći kako bi bilo sahranjeno jer duša bez spomenika u kom bi otpočinula biva zauvek prokleta u bespuću večnog zaborava.

Krst krajputaš

Kamena saborišta preminulih postala su na prostorima većinom seoskih i manastirskih grobalja unutar promenljive granice srpskih zemalja kroz vreme. Svojevrsna su sastajališta mrtvih i živih, mesto sećanja, tugovanja, praktikovanja često zagonetnih obreda, ali i tačka na kojoj se stvaraju neraskidive veze među generacijama unutar jednog naroda. Spona između živih i mrtvih, između zemlje i neba.

Nadgrobni spomenik - znamen, studen kamen, ploča, beleg, mramor - predstavlja naročitu vezu s pokojnikom, podsetnik na njegovo pređašnje postojanje i tačka s koje će se u času Hristovog drugog dolasaka njegova besmrtna duša vazneti pred presto Sudije, gde će se odlučivati o njenom uspenju ili konačnom padu. Otuda i potreba naroda da se nekome “zna grobno mesto”, jer onaj bez groba se zauvek upokojio, nestao u hodnicima prolaznosti, unepovrat zaključan u tami zaborava.

STEĆCI

Stećci su strednjovekovni nadgrobni spomenici jedinstvene pojavnosti nastali između XI i XV veka. Stećak je termin usvojen u nauci, dok je u narodu poznat kao kamen, beleg, a najčešće mramor. 

Stećak

Njihov intrigativan i do kraja razlučen ukras - od sumornih predstava čoveka pod oružjem ili s rukama ispruženim ka nebu do ratnika i konjanika, paganskih simbola sunca (svastike), ili hrišćanskih znamenja (krsta) i danas je zagonetka za istraživače i očarava moderniste. 

Stećak sa svastikom

Ukrasi vrlo često nisu kanonizovani ili striktno vezani za hrišćansku simboliku. Mogu biti u formi ploče, usadnika, krsta, sanduka, sa i bez postolja. Najviše stećaka ima u Bosni i Hercegovini, nešto manje u Srbiji, Crnoj Gori i Hrvatskoj. Stećci se, po jednoj teoriji, vezuju za bogumile, srednjovekovnu bosansku sektu i mahom su nastajali pre dolaska Turaka. U Srbiji ih najviše ima u predelima uz reku Drinu.

Stećak sa krstom

Na teritoriji severozapadne Srbije registrovano je više od 120 lokaliteta sa mramorjem i oko 1000 pojedinačnih spomenika. Nedavno je, na lokalitetu Mramorje u Perućcu, kod Bajine Bašte, u saradnji sa stručnjacima Narodnog muzeja u Beogradu počelo arheološko istraživanje srednjovekovne nekropole za koju kažu da je najznačajnija u Srbiji, a krajem prošlog veka proglašena je za kulturno dobro od izuzetnog značaja.

Mramorje u Perućcu, Bajina Bašta, Srbija

Mramorje u Rastištu, Bajina Bašta, Srbija

Literatura:

1. MITOVI I MITOLOGIJA
2. SLOVENSKA MITOLOGIJA
3. KRST HRISTOV - Zadužbina manastira Hilandara
4. KAMENA SELA SRPSKIH DUŠA - Tamara Ognjević


Za SRPSKU TELEVIZIJU USA priredila: Nadica Janić

Veza: Arhiva STV USA Stari sajt

STV USA  Novi sajt 2022.