Duša slovenska (55)
Među malobrojnim osnivačima pojedinih nauka u Srbiji
ugledno mesto ima Veselin Čajkanović, prvi srpski istoričar religije. Ako se
izuzme teološka literatura, pre njega je, uglavnom, skupljana građa za srpsku
religiju i mitologiju.
Taj posao je započeo i u velikoj meri obavio Vuk
Stefanović Karadžić, a nastavili su ga mnogi poslenici, među njima i stariji i
mlađi Čajkanovićevi savremenici, od kojih su se neki ogledali i u naučnoj
obradi pojedinih religijskih pojava (Jovan Erdeljanović, Tihomir R. Đorđević,
Sima Trojanović i dr.). Međutim, sistematsko proučavanje srpske peligije i
mitologije, u okviru svetske nauke o religiji i pomoću savremenih naučnih
metoda, prvi je započeo i do zavidnog stepena doveo Veselin Čajkanović.
Veselin Čajkanović
On je, kako se vidi iz njegove biografije, bio
izvrsno pripremljen za ovaj izvanredno težak posao. Već kao mlad čovek, po završenoj Velikoj školi u
Beogradu i položenom doktoratu u Nemačkoj, u doba pred balkanske ratove, bio je
temeljno upućen u celokupnu nauku o starini: u klasičnu filologiju, u veliku
literaturu o starim istočnim i evropskim narodima, o vizantijskom i latinskom
srednjem veku, o sadašnjim evropskim i vanevropskim narodima. Neumoran radnik,
on je u toku narednih godina izrastao u eruditu prvog reda, kakav se retko
nalazi i u najrazvijenijim sredinama: poznavao je ne samo obimnu stručnu i
naučnu literaturu, stranu i našu, iz oblasti književnosti, religije i
mitologije, folklora, istorije, etnologije, arheologije, lingvistike, nego i
mnogobrojne izvore na raznim jezicima.
Već u prvim svojim radovima ispoljio je snažnu
naučnu radoznalost u tri pravca: 1. prema klasičnoj filologiji, 2. prema
folkloru i 3. prema religiji i mitologiji. U tim pravcima, kako pokazuje i
njegova bibliografija, kretalo se njegovo naučno interesovanje i delanje do
kraja. I u svakome od tih pravaca, koji su se u njegovom radu srećno
dopunjavali, postigao je zapažene uspehe. Nizom studija, prevoda i komentara
obeležio se kao vrstan klasični filolog (naročito u radovima o antičkim poslovicama,
u knjizi Vergilije i njegovi savremenici, u prevodu Plautovih komedija, u
prevodu i tumačenju Tacitove Germanije).
Sabrana dela Veselina Čajkanovića
Kao ispitivač našega folklora (osobito pesama, pripovedaka i poslovica), kako u zasebnim radovima tako i u radovima o religiji i mitologiji, svrstao se među nekoliko najzaslužnijih naših naučnih radnika u ovoj oblasti: njegovi komentari narodnih pripovedaka (posebno u knjigama Srpske narodne umotvorine i Srpske narodne pripovetke), njegove interpretacije mnogobrojnih narodnih pesama, njegove neuporedive studije o poslovicama, na najvišem evropskom nivou i po pravcu i po metodu proučavanja, sa mnogobrojnim prodorima u suštine koje su dotle izmicale i najobaveštenijima i najoštroumnijima, označili su nov trenutak u razvoju naše nauke i nametnuli se kao uzor potonjim istraživačima. Ali, pri svemu tom, glavni pravac bio je onaj kojim je ovaj neobični tragalac išao ka skidanju vela sa srpske mitske prošlosti, ka rekonstrukciji stare srpske religije i starih religijskih oblika uopšte, i tu se on, više nego igde, pokazao i kao izuzetan klasični filolog i folklorista.
Obim ovoga posla i metode kojima je savladan, faze i
rezultate u toku pune četiri decenije (a najvećim delom između dva rata)
prikazao sam, hronološki i iscrpno, u Beleškama o Čajkanovićevim radovima iz
religije i mitologije.
U srpskom materijalu (zabeleženom, uglavnom, u XIX i
XX veku) našao je Čajkanović jedne pored drugih, u sinkretizmu, često i u
protivrečnosti, najrazličitije pojave iz mitologije i religije, od najstarijih
do najmlađih: preanimizam, animizam i totemizam, bezlične demone i božanstva (u
obliku kamena, biljke i životinje), demone u poluljudskom i ljudskom obliku,
istorijske ličnosti s odlikama mitskih junaka, hrišćanske svece s osobinama
paganskih božanstava, prastare i novije kultne i magijske radnje.
Filološkim, istorijskim i ponajviše komparativnim
metodom - elemenat po elemenat i crtu po crtu - razlučio je Čajkanović ranije
od poznijeg, domaće od primljenog sa strane, i utvrdio: 1. da su neke srpske
religijske forme starije od antičkih i 2. da je srpska religija, uglavnom,
prethrišćanska, paganska, onakva kakva je bila do VII i delimično do XII veka,
tj. pre primanja i u prvim vekovima uvođenja hrišćanstva.
Srpske religijske forme starije od antičkih, redom
kako ih je Čajkanović otkrivao, prikazane su u Beleškama: senoviti beluci niz
koje se „pušta voda” o Velikom četvrtku (i koji su prva faza u istoriji
nadgrobnog kamena), hvatanje Meseca u tepsiju s vodom, inkubacija pod jasenkom
itd. Kad se tome dodaju i srodne forme iz neobjavljenih rukopisa Stara srpska
religija i mitologija i Rečnik narodnih verovanja o biljkama, može se bez
preterivanja reći da je Čajkanović veoma mnogo doprineo i rekonstrukciji
najstarije indoevropske religije. Ali to je ipak samo uzgredni rezultat, nastao
u okviru (i sastavni deo) rekonstrukcije stare srpske religije i mitologije,
jednog od najzamašnijih poduhvata u istoriji naše nauke, o čemu već dovoljno
ubedljivo svedoče Beleške o objavljenim radovima i što će moći da se u
potpunosti sagleda tek kad se štampaju neobjavljeni rukopisi.
U čitavoj našoj nauci nema rezultata od
dalekosežnijeg značaja nego što je konstatacija da je srpski narod do
najnovijih vremena ostao privržen paganskoj veri. To je jedini veliki,
hiljadugodišnji kontinuitet u postojanju srpskog naroda. Kakvi su bili pre VII
veka, i pre doseljenja na Balkansko poluostrvo, u osnovi takvi ostali su
najpopularniji praznici (Božić i slava) najrasprostranjeniji običaji (kumstvo i
gostoprimstvo), najvažniji obredi (svadbeni i pogrebni), svi u tesnoj vezi sa
prastarim kultom predaka - kao i mnoge druge manifestacije i ustanove. Neki
mitovi prenošeni su s pokolenja na pokolenje bez većih izmena, a neki su vezani
za pojedine istorijske ličnosti (sv. Savu, Miloša Obilića, Marka Kraljevića,
Stevana Visokog, Ivana Crnojevića). Funkcije glavnih paganskih bogova, a
naročito vrhovnog boga, prenesene su na najuglednije hrišćanske svece (sv.
Jovana, sv. Nikolu, sv. Đorđa i ponajviše na sv. Savu). Hrišćanska crkva,
prinuđena na mnogobrojne kompromise (ne samo sa paganskim kultovima nego i sa
paganskom magijom), morala je da se zadovolji degradiranjem glavnih paganskih
bogova, vrhovnog boga u prvom redu, ali njena nastojanja u tome pravcu
neuporedivo više su doprinela stvaranju narodnih predstava o đavolu nego o
hrišćanskom Bogu. Srpski narod pokazao se veoma konzervativan u religijskim
shvatanjima, osobito u kultu predaka - jezgru svoje religije, i čak je crkveno
svetosavlje preradio u mitsko i mnogobožačko.
Dosledno primenjujući naučni postupak, Čajkanović
je, uprkos nekim svojim intimnim sklonostima i granicama, izvršio
rekonstrukciju stare srpske religije i mitologije u materijalističkom duhu. Još
je u VI veku pre nove ere Ksenofan iz Kolofona rekao da ljudi stvaraju bogove
prema svojoj slici i prilici: Etiopljani crne i tuponose, a Tračani plavooke i
crvenokose, i da bi i konji i goveda, kad bi za to bili sposobni, davali
bogovima svoje likove. U sažetom vidu, to je misao svih materijalista do
Marksa i posle njega: religiju stvaraju ljudi pod pritiskom nesavladanih
prirodnih i društvenih sila, i ta misao našla je punu potvrdu u Čajkanovićevoj
rekonstrukciji.
On je, između ostalog, kao bitne karakteristike
narodne religije, naročito istakao: 1. starije i mlađe religijske forme jedne
pored drugih i 2. istovremene prijateljske i neprijateljske mere prema višim
silama (radi saveza s njima i radi odbrane od njih). S jedne strane, narod u
različnim fazama svoga razvoja, ma i veoma usporenog, izmišlja ili prima nove
forme za savlađivanje prirodnih i društvenih sila, i, sa druge strane, čuva
stare forme, koje su se nekad potvrdile kao dobre, a to znači ne samo da sam
stvara svoje praznoverice nego i da sumnja u njihovu moć. I, nesiguran između
(često protivrečnog) ranijeg i poznijeg sujeverja, stalno je u dvostrukom
odnosu prema višim silama, prijateljskom i neprijateljskom, jer ih zamišlja kao
dobre i zle u isti mah, nalik na ljude, sa sličnim potrebama i sličnim načinom
življenja. Ali, još snažnije nego ova paganska dvostrukost, potvrđuje
materijalističku misao sukob hrišćanstva i stare vere u Čajkanovićevoj
rekonstrukciji. To više nije stanje u kome različne nesavladane sile deluju kao
skriveni i skladni činioci, kako je bilo vekovima u prvobitnoj zajednici; sada
društvene sile (tj. feudalna država) postaju otvoren i, na početku, skoro
isključiv činilac.
Hrišćanstvo nije prirodna faza u razvoju narodne
religije, nego je u suprotnosti s njom. Stvoreno na strani i već utvrđeno kao
državna religija prema potrebama novonastalog feudalnog društva na razvalinama
rimske imperije, ono nalazi prve i prave pristalice među srpskim feudalcima,
koji ga primaju kao religiju svoje klase i nameću svojim podanicima kao jemstvo
svoje vladavine. Beć podozriv prema njima zbog naglog uvođenja feudalizma,
narod je utoliko manje raspoložen da primi nepoznatu i neshvatljivu veru koja
mu od njih dolazi. Nadživevši s tih razloga srpsku feudalnu državu, paganstvo
dobija maha u vekovima turskog gospodstva, kad je srpski narod ugrožen ne samo
od islamske Turske nego i od katoličkih država: Venecije, Austrije i Mađarske,
i kad vraćanje staroj veri i starim oblicima života znači traženje bezbednosti
u kontinuitetu radi očuvanja identiteta. U to vreme ni crkva - i sama u
teskobi, i sa neobrazovanim kaluđerima i sveštenicima - ne može mnogo više nego
da stavlja pečat hrišćanstva i pravoslavlja na mnoga paganska verovanja kao
znak raspoznavanja prema islamu i katoličanstvu, na šta narod uzvraća izvesnim
većim otvaranjem ili manjim nepoverenjem prema njenom učenju. Tako se, u
posebnim istorijskim okolnostima, konačno uobličava „srpska vera”. Prema
Čajkanovićevoj rekonstrukciji, ona je zamršen splet suprotnosti prastare
paganske dvostrukosti, koja čini njenu osnovu, i pagansko-hrišćanskih
suprotnosti, koje najreljefnije predstavljaju sveci u ulozi bogova iz starog
panteona.
Već na početku svoga rada, 1911, Čajkanović je
„srpsku veru” izjednačio sa sujeverjem:
„Naš narod ima čudnu religiju: inteligencija je,
uglavnom, ili potpuno apatična ili skroz ireligiozna; narodna masa je, isto
tako, ili apatična ili fetiš. Naši pogrebni i svadbeni običaju preneseni su,
nepromenjeni i nedirnuti, još iz bronzanog doba. Kada se sabere sve, mi imamo
ne pravu religiju nego supersticiju. Da li je ovaj nedostatak prave religije
imao kao posledicu izvesnu moralnu neosetljivost i nezrelost” - to, veli
Čajkanović, treba ispitati. Sam nije stigao to da učini. Planirani odeljak
Pobožnost i verski moral u neobjavljenom rukopisu Stara srpska religija i
mitologija, gde bi se moglo očekivati takvo raspravljanje, nije napisao. Obuzet
utvrđivanjem i raspoređivanjem podataka radi rekonstrukcije, nije se upuštao u
objašnjavanje dubljih uzroka i posledica konzervativnosti i praznoverica, koje
je stalno isticao, pa čak ni takve činjenice „da su mnogi prestupi i zločini
ili rezultat narodnih religijskih shvatanja ili u kakvoj bilo vezi sa njima”.
Ali, ako zbog toga njegova rekonstrukcija nije cela
istorija religije, ona je njen najvažniji i najveći deo, koji omogućuje
ispitivanja u različitim pravcima (antropološka, sociološka, psihološka,
filozofska). Vrednost Čajkanovićeve rekonstrukcije utoliko je
veća što je ona u znatnoj meri i rekonstrukcija religije i mitologije niza
drugih naroda, starih i novih, pre svega srodnih i susednih. Naša nauka,
međutim, jedva da je i primetila to veliko delo - čak i u radovima sa
religijskim i mitološkim naslovima. Tragajući za motivima i slikama, mnogo veću
pažnju poklonili su mu neki naši pesnici. Ali, ako ne kod nas, u svetu - posle
Čajkanovića, u toku poslednje četvrtine veka - našlo se mnogo poslenika u
oblasti izučavanja mita i religije.
Naročito plodno bilo je izučavanje mita: strukture,
funkcije, vidova, odnosa prema folkloru, nauci i umetnosti. Novi rezultati u
različitim pravcima potvrdili su Čajkanovićevu rekonstrukciju kao dragocenu
osnovu za dalja istraživanja, i time je naša nauka dobila razlog više da se
pozabavi svim pitanjima koja ona nameće.
Literatura:
1. Hermann Diels, Die Fragmente der Vorsokratiker, Hamburg, 1957.
2. A. D. Suhov, Filosofskie problemi proishoždenih religii, Moskva, 1967.
3. Beleška o Čajkanovićevom radu - Starinska religija u našim dnevnim listovima, 1939.
Za SRPSKU TELEVIZIJU USA priredila: Nadica Janić
Veza: STV USA
.JPG)
Нема коментара:
Постави коментар